پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی که متولی برگزاری همایش «فرهنگ دانشگاهی و نهادینه شدن گفتمان علم» است با همکاری اداره کل مطالعات فرهنگی معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی و دیگر نهادها و سازمانهای مرتبط با حوزه علم و فرهنگ، در صدد است تا 22 آذرماه امسال، «همایش ملی فرهنگ دانشگاهی و نهادینه شدن گفتمان علم» را برگزار کند. خسرو قبادی، سرپرست پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی در همین رابطه در مصاحبه ای کوتاه، شرح مختصری از دیدگاه خود درباره وضعیت فرهنگ دانشگاهی و نیز گفتمان علم در کشور ارائه کرد که در زیر می خوانید:
شما چه تعریفی از فرهنگ دانشگاهی در ذهن دارید؟
تعریف مفاهیم در علوم انسانی تعریف منطقی (دارای جنس و فصل) نیست بلکه تعاریف نظری است. یعنی رویکردهای مختلف در تعریف موثر است. بنابراین بسته به انتخاب رویکرد نسبت به «فرهنگ» و «دانشگاه» تعاریف متفاوتی از فرهنگ دانشگاهی میتوان ارائه کرد. در این همایش تا آنجا که من می دانم منظور از فرهنگ دانشگاهی، فرهنگی است که به تقویت گفتمان علم در دانشگاه ها و بالتبع در جامعه کمک کند. فرهنگ دانشگاهی آن مجموعه از باورها، نگرشها، بینشها، منشها، روشها و رفتارهایی است که در قالب های مختلف حقوقی، مقرراتی، مالی، انضباطی، برنامه ریزی (آموزشی، درسی و...) به تقویت گفتمان علم که هسته و اساس فرهنگ دانشگاهی است کمک کند. مناسبات و رفتارهای علمی را در دانشگاه بسط و تعمیق دهد.
به نظر شما فرهنگ دانشگاهی چه جایگاهی در فرایند توسعه ی درون زای کشور دارد؟
توسعه جوامع به توسعه دانشگاه هایشان وابسته است. به لحاظ تجربی، در هر کشور که دانشگاه ها توسعه پیدا کرد، آن کشور توسعه پیداکرده است و بالعکس. جامعه توسعه نیافته از دانشگاه های توسعه یافته برخوردار نیست. اگر دانشگاه های کشور توسعه پیدا کنند، چون توسعه در تعامل با جامعه اتفاق می افتد، لزوما درون زا خواهد بود. تجارب و سوابق کشورهای مختلف از توسعه در دانشگاه ها مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این تجارب مختلف خود گویای وضعیت های متفاوت کشورها در گذرگاه های توسعه است و سنت های بومی توسعه را روشن می سازند. علم – و علم توسعه- به خوبی به ما رسانده است که برنامه های توسعه متناسب با فرهنگ جوامع است و نسخه های واحدی(یا خطی) در این مسیر وجود ندارد.
فرهنگ دانشگاهی در نهادینه شدن گفتمان علم چه جایگاهی دارد؟
به نظر من هسته اساسی فرهنگ دانشگاهی و ستون خیمه دانشگاه «علم» است. هر حرکتی که بخواهد منجر به تضعیف این ستون بشود، در واقع بر سر شاخ نشستن و بن بریدن است. برجستگی علمی در دانشگاه ها باید همواره تقویت شود. اگر فرهنگ دانشگاهی به معنای نگرش، بینش، منش و رفتار علمی در جای جای فضای دانشگاهی تقویت شود و حاکمیت یابد، خود ترجمان نهادینه شدن گفتمان علم در دانشگاه و جامعه است. به عبارت دیگر تقویت فرهنگ دانشگاهی یعنی تقویت فرهنگ علمی.
به نظر شما غیر از رشته های علوم انسانی چه رشته های علمی دیگری و با چه نوع نگاهی میتوانند به موضوع فرهنگ دانشگاهی ورود کنند؟
اگر همه رشته ها در تقویت فرهنگ دانشگاهی همراه با علوم انسانی باشند-که عهده دار تبیین مبانی نظری و تئوریک تقویت گفتمان علم در دانشگاه ها است- فضای گفتمان علم تقویت خواهد شد. رشته های دیگر دانشگاه ها، هم باید بر یافته های علمی خود و حاکم شدن آن در فضای عمومی کشور، مصر باشند و هم زمینه ها و بسترهای تقویت این گفتمان را که در علوم انسانی مطرح می شوند، فراهم آورند.
به نظر شما چه سازمانها، نهادها، ارگانها و وزراتخانه هایی(با توجه با ماموریت هایی که دارند)، لازم است در برگزاری این همایش ایفای نقش کنند؟
معاونت های پژوهشی، آموزشی و فرهنگی وزارت علوم و وزارت بهداشت و معاونت های مشابه آنها در دانشگاه ها وظیفه اصلی را بر عهده دارند. اما سازمانها و موسسات و مراکز علمی و فرهنگی دیگر و از جمله مطبوعات و رسانه ها نیز در تقویت این گفتمان و ترویج فرهنگ دانشگاهی و فرهنگ علمی در جامعه به ضرورت منطقی و تاکید در اسناد بالادست کشور مسئول هستند.
برای برگزاری هرچه بهتر همایش چه پیشنهاداتی دارید؟
توصیه به مشارکت پررنگ دانشگاهیان به ویژه رشته های علوم انسانی و بررسی موضوع با رویکرد علمی و پژوهشی دارم.
برای تقویت فرهنگ دانشگاهی و تحکیم گفتمان علم در جامعه چه راهکارهایی دارید؟
اول باید در خصوص تحکیم گفتمان علم در جامعه مان نکاتی را مطرح کنم: گفتمان های رقیبِ گفتمان علم در جامعه ما عبارتند از گفتمان قدرت، گفتمان ثروت و گفتمان ایدئولوژیک. گفتمان قدرت اصولا درصدد است تا علم توجیه گر وضع موجود باشد و انتقاد از وضع موجود را عمدتا برنمی تابد. گفتمان ثروت، می کوشد علم در خدمت قدرت اقتصادی و افزایش تولید ثروت باشد لذا با حمایت از علومی که بازار اقتصادی بالاتر و بهتری دارند، عرصه و انگیزه برای علومی که با بازار فاصله بیشتری دارند کم می شود. حال آنکه همین علوم سرمایه علوم دیگر واقع می شوند و علوم بازار، خود مصرف کننده علوم نظری هستند. به عبارت دیگر با قدر یافتن و تسلط گفتمان ثروت، علم در خدمت ثروت قرار خواهد گرفت و جهت گیریهای علمی عوض خواهد شد و برخی رشته ها تقویت و سوگیری ها به تدریج در علم نمودار می شود.
از طرف دیگر هم ثروت می تواند به گفتمان علم ضربه بزند و آن اینکه دانشگاه ها به دلیل کاهش اعتبارات آموزشی و گسترش بی رویه ساختارها به خاطر درآمدهای اقتصادی، از استاندارهای علمی فاصله بگیرند و اندک اندک قدرت اقتصادی و پول جایگزین سواد علمی شود که این هم خود به خود به تضعیف گفتمان علم در جامعه خواهد انجامید.
گفتمان ایدئولوژیک زمانی رقیب گفتمان علم و مانع تحکیم آن به حساب می آید، که پایبندی و تعصب به گزاره های ایدئولوژیک هم پایه یا بالاتر از پایبندی و تعصب به یک گزاره علمی در جامعه شود. فرضا دو نفر که یکی از پایگاه ایدئولوژیک و نفر دیگر از پایگاه علم، از موضوعی دفاع یا آن را رد می کنند، اگر به یک میزان در جامعه ارزش داشته باشند و یا آن کسی که از موضعی علمی دفاع یا رد می کند، ارزش کمتری داشته باشد، گفتمان علم تفوق ندارد چه رسد به اینکه آن دو نفر در موضوعی اختلاف داشته باشند و یکی بر صدر بنشیند و آن دیگری طرد شود.
نسبت گفتمان علم و ایدئولوژیک به یکدیگر مانند آن دو گفتمان دیگر می تواند تایید کننده، خنثی و تکذیب کننده باشند، در هر یک از سه وضع مورد اشاره، در صورتی که گفتمان علمی تخریب شود، به ضرر جامعه خواهد بود و توسعه و پیشرفت به تاخیر خواهد افتاد.