مرکز گردشگری معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی واحد اصفهان در قالب یازدهمین طرح ملی " ایران مرز پرگهر" و با همکاری سازمان تجاری سازی فناوری و اشتغال دانش آموختگان جهاددانشگاهی برنامه بازدید از عصار خانه شاهی و بازدید از کارگاه گوهر سنگها را برای دانشجویان و علاقه مندان در تاریخ پنج شنبه 20 اسفندماه برگزار کرد.
عصارخانه شاهی
عصارخانه يعني همان كارخانه روغنكشي، جایی که روغنگر از بذوری مانند کرچک و کنجد روغن میگرفته است، لغت عصار خانه به معنی عصارهگیری و فشردن و افشره کردن و جایی که روغن تهیه میشده است.
تاریخ ساخت عصار خانه شاهی مشخص نیست اما جز بازار قیصریه است که به سال 1021 هجری قمری به دستور شاه عباس کبیر ساخته و بنیان نهاده شده و درآمدش نیز وقف مسجد امام گردیده است.
عصار خانه ها گاهی چند در ورودی داشتند، بنا به موارد استفاده، مثلاً یک ورودی خاص خریداران که می‌بایست تمیز و پاکیزه باشد و در دیگر ویژه وارد کردن دانههای روغنی و عبور و مرور حیوانات و ورودی میهمانان و مشتریان ویژهای همچون بازرگانان و تاجران و گاهی نیز ورودی مخصوص کارگران، از جمله ورودیهای عصارخانهها بوده است.
در حال حاظر مساحت عصارخانه 380 متر مربع است که در گذشته مساحت اصلی آن 1800 مترمربع بوده که اکنون جاهایی مانند شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان متاسفانه از بین رفته است و فقط یک تیر خانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخان، در دو طبقه باقی مانده است. ورودي بنا در حال حاضر بوسيله دربي از سمت بازار بدون هشتي است، فضاي اصلي عصارخانه در يك طبقه با ارتفاعي حدود ۱۱ متر است كه اين فضا توسط سه فضاي گنبدي شكل ايجاد شده است وقسمتهاي جانبي آن داراي دو طبقه است؛ فضاي هشت ضلعي واقع در شرق بنا محل انبار كيسه هاي دانه هاي روغني و فضاي شمال محل نگهداري خمره هاي روغن بوده كه هنوز هم ديده ميشوند، در اين ساختمان با توجه به قرارگرفتن آن در كنار بناهاي ديگر بازار درب يا پنجرهاي ديده نميشود .روشنائي عصارخانه توسط نورگيرهايي كه در سقف تعبيه شده است تأمين مي‌گردد. قابل ذكر است كه سقفها به صورت طاق و چشمه ميباشد.
مجسمه و پیکرها روند روغن گیری عصارخانه شاهی را به تصویر میکشند:
با همکاری سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان 8 مجسمه ساخته شده است که در فضای عصار خانه قرار گرفتهاند، یک شتر که سنگ آسیاب به آن متصل است تا نشان دهد در گذشته این سنگ توسط شتر چرخیده میشده است و 11 مجسمه مرد و زن که در جاهای مختلف به صورت نمادین قرار گرفتهاند.
روند روغنگیری
مرحله اول در عصار خانه آسیاب کردن است که ابتدا دانههای روغنی پاک و تمیز میشد، بعضی از دانهها مانند خشخاش نیاز به بو دادن داشت که محل بو دادن دانه و انباشتن دانهها طبقه دوم عصارخانه بوده است. پس از بو دادن دانهها، پوسته سختش گرفته میشد و بعد وارد مرحله آسیاب سنگی میشد که در قدیم از شتر نر و در بعضی جاها از گاو یا اسب برای این کار استفاده میشده است که سنگ بارمالی یا سنگی که ایستاده بر لوبی(سطحی که دانهها روی آن قرار داشت) بود را به حرکت در میآورده است. حرکت شتر باعث میشده است نخستین مرحله ساییدن دانههای روغنی در این فضا انجام پذیرد و دانههای روغنی خام زیر این سنگ بارمالی نرم و آرد میشدند که به آن "رج" گفته میشد، قابل توجه است که در این کار چشمان شتر را میبستند تا در چرخش طولانی مدت اذیت نشود. سپس رجها را به بخش دیگری منتقل و با آب آغشته میکردند که خمیری به دست میآمده با نام گُله، گُلههای حاصل در این بخش را در سبدهای ضخیمی به نام "کوپی" میریختند تا به قسمت مهم عصارخانه یعنی تیرخانه ارسال شوند. کوپی سبد هایی بود از گیاهی به اسم اَنترغه که در حاشیه رودخانه رویش میکند، ساغه نی مانندش را می کوبیدند و خمیر میکردند و از آن کوپی سبدهای معروف در عصارخانه را میبافتند که نقش تصفیه کننده را داشتند.
تیرخانه اصلی ترین فضای عصار خانه است، عملیات روغنگیری نهایی در این مکان انجام میشده است که از دو تیر قطور بزرگ از جنس چوب چنار، قرقره و اهرم چوبی، چاهی به اسم تیلوئه که کف آن ناودان و خمرهای برای ذخیره روغن گرفته شده است و دیوار اِسپَر با ذخامت 5 متر ساخته شده از کلافهای چوبی شده است، تشکیل شده است.
کار روغن گیری در پروسهای سخت انجام میشده است که پس از اتمام روغنگیری، روغنها به خمرهای بزرگ منتقل میشدند و خمرهها در انبار و در داخل دیوار (به علت دمای مناسب) نگهداری میشدند.
بازدید از کارگاه گوهرسنگ ها
روز 5 شنبه 20 اسفند تعدادی از دانشجویان و علاقه مندان از کارگاه گوهرتراشی بازدید کردند و از نزدیک با روش ساخت و تولید سنگ های گرانبها آشنا شدند.
در این بازدید فرآیند صنعت گوهر تراشی در قالب ساخت زیورآلات نیمه قیمتی با مهره، تراش دامله، تراش هنری و طراحی جواهرات توضیح داده شد و فراگیران با تاریخچه سنگهای قیمتی، طبیعی و مصنوعی و دستگاهها و ابزار آلات این حرفه آشنا شدند.
گفتنی است، رشته تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی به عنوان چهارمین رشته سودآور در دنیا مطرح بوده که کشور ما با داشتن معادن بسیار غنی از سنگ های گرانبها و دسترسی آسان به بازارهای بین المللی، در صورت داشتن یک برنامه ریزی صحیح و هدفمند در زمینه آموزش تخصصی این رشته و ایجاد زمینه فعالیت و ورود به بازار کار و اشتغال پایدار علاقمندان به این صنعت،می توان زمینه اشتغال زایی وسیعی از جمله اشتغال خانگی را در این حرفه بوجود آورد.
گفتنی است این برنامه رأس ساعت 8 صبح شروع و در ساعت 13 همان روز به پایان رسید.